خوارزمی که بود و چه کرد؟
محمد بن موسی خوارزمی ریاضیدان، ستاره‌شناس، اخترشناس و جغرافیدان مسلمان شیعه ایرانی بود. او در حدود سال 780 در ایران به دنیا آمد و در حدود سال 850 درگذشت. اطلاعات کمی درباره زندگی محمد بن موسی خوارزمی داریم. مورخان در مورد زندگی او و پیدایش نام او، خوارزمی، تفسیرهای متفاوتی دارند.
دوران تاریخی
در آن زمان، هارون الرشید پنجمین خلیفه خاندان عباسی در سال 786 شد. او از دربار خود، در پایتخت بغداد، بر امپراتوری اسلامی که از مدیترانه تا هند امتداد داشت، حکومت کرد. او فرهنگ را به دربار خود آورد و در ایجاد رشته های فکری که در آن زمان شکوفا نبود، کوشید. هارون در سال 809 درگذشت.
درگیری مسلحانه بین دو پسرش امین و مامون رخ داد. آل مامون سرانجام خلیفه شد و از بغداد بر امپراتوری حکومت کرد. او به حمایت از دانش ادامه داد و آکادمی ای به نام «دار الحکمه» را تأسیس کرد که در آن آثار فلسفی و علمی یونانی ترجمه می شد. او کتابخانه ای از نسخه های خطی ایجاد کرد، که اولین کتابخانه بزرگی بود که پس از الزندریا راه اندازی شد و آثار مهمی را از بیزانس جمع آوری کرد.
فعالیت های خوارزمی
خوارزمی از علمای بیت الحکمه در بغداد بود. وظیفه او ترجمه دست نوشته های علمی یونانی بود. او همچنین به مطالعه و تألیف کتب و رساله های بسیاری پرداخت.
کتاب «جبر» او اولین کتاب در مورد حل سیستماتیک معادلات خطی و درجه دوم بود.
در نتیجه، الخوارزمی را باید پدر جبر دانست، عنوانی که او با دیوفانتوس مشترک است. ترجمه‌های لاتین حساب او، بر روی اعداد هندی، سیستم اعداد موقعیتی اعشاری را در قرن دوازدهم به دنیای غرب معرفی کرد. او جغرافیای بطلمیوس را اصلاح و به روز کرد و همچنین چندین اثر در نجوم و طالع بینی نوشت.
کمک های او نه تنها تأثیر زیادی بر ریاضیات، بلکه بر زبان نیز گذاشت. کلمه جبر از الجبر مشتق شده است، یکی از دو عملی که برای حل معادلات درجه دوم استفاده می شود، همانطور که در کتاب او توضیح داده شده است. واژه‌های Algorism و Algorithm از الگوریتمی، لاتین‌سازی شده نام او سرچشمه می‌گیرند. نام او همچنین منشأ کلمه اسپانیایی گواریزمو و کلمه پرتغالی algarismo است که هر دو به معنای رقم هستند.
مشارکت ها
سهم عمده او در ریاضیات، نجوم، طالع بینی، جغرافیا و نقشه برداری، پایه هایی را برای نوآوری های بعدی و حتی گسترده تر در جبر، مثلثات و سایر زمینه های مورد علاقه او فراهم کرد. رویکرد سیستماتیک و منطقی او در حل معادلات خطی و درجه دوم، رشته جبر را شکل داد، واژه ای که برگرفته از نام کتاب او در این زمینه، الکتاب المختصر فی حساب الجبر والمقابله یا «کتاب مبسوط الحساب بالتمام و ترازو»، است. این کتاب اولین بار در قرن دوازدهم به لاتین ترجمه شد.
کتاب او که در مورد محاسبه با اعداد هندو نوشته شده است، اساساً مسئول انتشار سیستم شماره گذاری هند در خاورمیانه و سپس اروپا بود. این کتاب همچنین در قرن دوازدهم با نام Algoritmi de numero Indorum به لاتین ترجمه شد. نام نویسنده، که در لاتین به عنوان algoritmi ترجمه شده است، از واژه الگوریتم سرچشمه گرفته شده است. برخی از آثار او بر اساس نجوم ایرانی و بابلی، اعداد هندی و منابع یونانی بود.
خوارزمی داده های بطلمیوس را در جغرافیا در رابطه با آفریقا و خاورمیانه نظام مند و تصحیح کرد. کتاب مهم دیگر او کتاب سوره الارض (“تصویر زمین”) بود که مختصات مکان‌ها را در جهان شناخته شده، در نهایت، بر اساس مکان‌های جغرافیای بطلمیوس، اما با مقادیر بهبود یافته برای طول دریای مدیترانه و موقعیت شهرهای آسیا و آفریقا، ارائه می کرد.
او همچنین در ساختن نقشه جهان برای خلیفه مأمون کمک کرد و در پروژه ای برای تعیین محیط زمین شرکت کرد و بر کار ۷۰ جغرافیدان برای ایجاد نقشه «جهان شناخته شده» آن زمان نظارت کرد.
هنگامی که آثار او از طریق ترجمه های لاتین کپی و به اروپا منتقل شد، تأثیر عمیقی بر پیشرفت ریاضیات پایه در اروپا گذاشت.
او همچنین بر روی وسایل مکانیکی مانند اسطرلاب و ساعت آفتابی می نوشت.
خوارزمی در نظر پژوهشگران بین‌المللی
خوارزمی در نظر پژوهشگران بین‌المللی بسیاری تحسین شده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره میکنیم:
آریستید مار، پژوهشگر برجسته‌ی فرانسوی (در قرن ۱۹ میلادی) درباره خوارزمی می‌گوید: «یک موضوع تاریخی را امروزه نمی‌توان انکار کرد و آن این است که محمد بن موسی خوارزمی، معلم واقعی ملل اروپایی جدید در علم جبر بوده است.»
جُرج سارتُن، پژوهشگر آمریکایی در کتاب مشهور خود، به نام «مقدمه بر تاریخ علم» آورده است: «خوارزمی بزرگترین ریاضیدان عصر خود و در صورت در نظر گرفته شدن همه‌ی جوانب، یکی از بزرگترین ریاضی‌دانان همه‌ی اعصار به شمار می‌آید.»
او خوارزمی را یکی از بنیانگذاران آنالیز یا جبر به صورتی جدا از هندسه دانسته است، زیرا کتاب جبر و مقابله حل آنالیزی معادلات درجه‌ی اول و دوم را در بر دارد. سارتن به همین جهت نیمه‌ی اول قرن نهم میلادی را عصر خوارزمی نامیده و فصلی از کتاب خود را به نام او مزیّن ساخته است.
آیلْهارد ویدِمان، پژوهشگر مشهور آلمانی اواخر سده‌ی ۱۹ و اوائل سده‌ی ۲۰ میلادی، خوارزمی را یک نابغه و دارای شخصیت علمی ممتاز خوانده است.
اسمیت نیز در تاریخ ریاضیات خود، وی را بزرگترین ریاضیدان دربار مأمون به شمار آورده است.
بزرگداشت خوارزمی
اهمیت این دانشمند در حدی است که یک جشنواره علمی در ایران- جشنواره خوارزمی- به منظور ارج نهادن به مقام دانش پژوهان و فناوران نوآور به نام این دانشمند بزرگ ایرانی نام گذاری شده است.
دهانه خوارزمی نیز نام دهانه ای است که روی ماه به افتخار این دانشمند بزرگ توسط ناسا نامگذاری شده‌است.
همچنین ۲۲ تیرماه، روز میلاد محمد بن موسی خوارزمی است که به عنوان «روز فناوری اطلاعات» در تقویم ایران جهت بزرگداشت وی نامگذاری شده‌است. علاوه بر تمامی این موارد یکی از قدیمی ترین و برترین دانشگاه‌های ایران نیز به نام این ریاضیدان بزرگ نام گذاری شده است.
